بررسی عملیاتهای سال اول جنگ


1-بررسی عملیاتهای سال اول-رویکرد ارتش

عملیات آفندی پای پل کرخه۱۳۵۹/۰۷/۲۳

حوادث روزهای اول جنگ در منطقه پای پل کرخه در خاک ایران بسیار مهم و سرنوشت ساز بوده است، بعد از آنکه نیروهای ایرانی توانستند توسط تیپ ۲ لشگر ۹۲ زرهی، عراق را در غرب رودخانه کرخه متوقف نمایند و نه تنها به دشمن اجازه عبور از کرخه را ندهند بلکه در غرب رودخانه سرپلی را نیز برای خود حفظ نمایند، تدبیر فرماندهان نظامی بر این نکته متمرکز گردید تا دشمن را هر چه سریعتر شکست داده و به مرزهای بین المللی برسانند. براین اساس عملیات آفندی ۲۳ مهرماه توسط لشگر ۲۱ حمزه از نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران طرح ریزی و اجرا گردید. این لشگر که در حال اجرای مأموریت در کردستان برای مبارزه با ضد انقلاب بود فوراً به منطقه جنوب منتقل گردید تا در شرق رودخانه کرخه مانع از عبور دشمن بطرح جاده اهواز، اندیمشک گردد.

فشار شدید دشمن در منطقه خرمشهر و پیشروی نیروهای عراقی بطرف رودخانه کارون در منطقه آبادان و درگیری های گسترده در مطنقه بستان و سوسنگرد ایجاب می کرد حرکتی بر علیه عراق انجام گردد، لذا طرح لشگر ۲۱ بلافاصله بعد از دریافت از قرارگاه مقدم نیروی زمین ارتش جهت تصرف تپه های ابوصلیبی خات، سپتون و شاوریه به اجرا درآمد. یک پل پی ام پی سریعاً بر روی رودخانه کرخه نصب گردید و ساعت ۷ صبح روز ۲۳/۷/۱۳۵۹ در پناه تانک ها که در پای پل بطرف مواضع عراق یورش می بردند، سربازان جان برکف حرکت خود را آغاز کردند و بدین سان اولین عملیات گسترده و هماهنگ شده ایران تنها در کمتر از یک ماه از شروع رسمی جنگ انجام گرفت.
در چنین روزی امیر سر لشگر شهید محمدرضا ضیائی در این منطقه به شهادت رسید.

نتیجه:
- اولین حمله گسترده ارتش جمهوری اسلامی ایران بعد از اینکه ۲۴ روز از جنگ گذشته بود بعلت عدم شناخت کافی از دشمن و شتاب برای انجام عملیات به پیروزی منجر نگردید ولی تجربه ارزشمندی بدست آمد که با استفاده از آن عملیات های موفقیت آمیز بعدی صورت پذیرفت.
در این عملیات ضمن وارد شدن تلفات و ضایعات به دشمن، یگانهای خودی نیز متحمل خسارت سنگین شدند و با وجود احتمال حمله دشمن جهت عبور از رودخانه کرخه، باقی مانده نیروهای ایرانی همراه با یگانهای تیپ ۲ دزفول نسبت به حفظ سر پل و مواضع قبلی خود اقدام کردند.
- این عملیات باعث شد تا عراقی ها نه تنها به فکر گسترش مناطق تصرفی نباشند بلکه تاکتیک خود را از آفند به پدافند تغییر دهند.
- از جمله دیگر نتایج این عملیات افزایش روحیه تهاجمی نیروهای جمهوری اسلامی ایران برای آغاز حملات خودی علیه عراق بوده است.


عملیات آفندی شمال آبادان ۱۳۵۹/۰۸/۰۸

در تاریخ ۱۹ مهرماه ۱۳۵۹ نیروهای عراقی توانستند بر روی رودخانه کارون در حوالی روستای مارد در خاک جمهوری اسلامی ایران یک دستگاه پل شناور را نصب کرده و در حالیکه نبرد تن به تن در خرمشهر ادامه داشت، بطرف جاده آبادان، اهواز پیشروی نموده و پس از عبور از جاده جهت قطع محور آبادان ماهشهر اقدام کنند. با مقاومت سرسختانه نیروهای محدود ایرانی، دشمن بعد از تصرف سه راهی ماهشهر آبادان بطرف رودخانه بهمنشیر متمایل شد و سعی نمود با عبور از رودخانه محاصره آبادان را کامل نماید. ولی باز هم از جان گذشتگی نیروهای مردمی همراه یگانهائی از لشگر ۷۷ نیروی زمینی ارتش ایران باعث شد سرپل تصرفی از دشمن باز پس گرفته شود و دشمن مجبور به عقب نشینی گردیده و هرگزنتوانست محاصره آبادان را کامل نماید. جهت ایجاد سهولت دسترسی زمینی به آبادان لازم بود تا در اولین گام جاده ماهشهر آبادان از دست دشمن خارج گردد لذا قرارگاه اروند که در این زمان مسئولیت منطقه را بعهده داشت طرح عملیات شمال آبادان را برای اجرا به یگانهای محدود خودی ابلاغ نمود.
هر چند عملیات به اهداف نهایی خود نرسید ولی با رسیدن به مواضع دشمن وارد آمدن تلفات و ضایعات قابل توجه روحیه تهاجمی نیروهای خودی تقویت گردید و زمینه برای طراحی و اجرای عملیات بعدی به خوبی مهیا شد.
همزمان با اجرای این عملیات عراق توانست آخرین مقاومت ها را در خرمشهر متوقف نموده و تا ابتدای پل را تصرف نماید.

نتیجه:
- از میزان تلفات انسانی عراقی گزارشی واصل نگردیده است.
- اهداف تعیین شده مورد تصرف واقع نشد.
- تعداد ۱۵ دستگاه تانک دشمن منهدم گردید.

 
عملیات آفندی نصر ۱۳۵۹/۱۰/۱۵
 
 
متوقف نمودن نیروهای عراقی در سراسر جبهه ها که در اوایل آبانماه ۱۳۵۹ کامل گردید باعث شد دشمن از دست یابی به اهداف اساسی بازمانده و زمین گیر شود ولی توقع و انتظار عمومی این بود که هر چه سریعتر بدون توجه به فشارهای وارد آمده جهت پذیرش صلح، جبهه های نبرد فعال شده و حملات جهت عقب راندن دشمن آغاز گردد. هر چند انجام این حملات توسط نیروهای جمهوری اسلامی ایران در جنوب و غرب از اوایل مهرماه آغاز گردیده بود ولی انجام یک عملیات گسترده احتیاج به تهیه مقدمات و جمع آوری نیروی کافی داشت که به سادگی امکان پذیر نبود.
فرمان صادره به نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مورخه ۲۶/۹/۵۹ واصل گردید و این نیرو طرح عملیاتی نصر را تهیه و ابلاغ نمود تا براساس آن لشکرهای ۱۶ قزوین و ۹۲ خوزستان در منطقه عمومی هویزه حمله نموده و پادگان حمید را تصرف و حمله را به طرف مرزهای بین المللی ادامه دهند.
با توجه به کمبود نیرو سرانجام لشکر ۱۶ با تیپهای ۱ و ۳ خود و تیپ ۲ لشکر ۹۲ و لشکر ۹۲ با تیپ دیگر  خود و گردان ۲۹۱ تانک لشکر ۷۷ و یک گردان از سپاه پاسداران و تعدادی از گروه نامنظم دکتر چمران آماده اجرای عملیات شدند. عملیات در روز ۱۵ دیماه آغاز گردید و با متلاشی شدن یگانهای دشمن اهداف تعیین شده تصرف شد و ۸۰۰ نفر عراقی به اسارت درآمدند.
در روز ۱۶ دیماه استقامت و حفظ اهداف بدست آمده به خوبی صورت گرفت ولی بدلیل نبودن احتیاط در روزهای ۱۷ و ۱۸ دی ماه فشار فوق العاده ای از طرف دشمن وارد گردید که سرانجام بدلیل اینکه در صورت باقی ماندن در محل و موفقیت دشمن در پیشروی، دیگر هیچ نیروئی وجود نداشت که در مقابل پیشروی عراقی ها بطرف اهواز ایستادگی کند، دستور عقب نشینی به مواضع قبل از حمله داده شد و با این تدبیر شجاعانه و ایستاگی مجدد از قبول تلفات بیشتر و ادامه حرکت عراق ممانعت بعمل آمد.
در این عملیات علاوه بر شهادت بیش از ۱۴۱ شهید لشکر ۱۶ زرهی حدود ۷۰ نفر از دانشجویان پیرو خط امام که در گردان سپاه سازمان یافته بودند نیز به محاصره عراقی ها درآمده و به شهادت می رسند.
نتیجه:
-    هرچند مرحله اول عملیات موفق بوده و کلیه اهداف تصرف گردید ولی در نهایت مناطق تصرفی تخلیه می شود.
-    دشمن بیش از ۱۰۰۰ کشته و مجروح و بیش از ۸۰۰ نفر اسیر، تلفات می دهد.
-    لشکر ۹ زرهی به شدت آسیب دیده، ۴۵ دستگاه تانک، ۵۰ دستگاه خودرو، ۱۵ قبضه موشک انداز و ۱۰ دستگاه نفربر به همراه ۳ فروند بالگرد منهدم گردید و تعدادی تانک و نفربر نیز به غنیمت درآمد.

عملیات آفندی توکل ۱۳۵۹/۱۰/۲۰
هر چند لشگر ۹۲ زرهی اهواز از نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران مسئولیت منطقه عملیاتی آبادان و خرمشهر را در اوایل جنگ بعهده داشت ولی بدلایل عدیده در ادامه نبرد، فرماندهی این منطقه با فرمانده ناحیه ژاندارمری آبادان بوده و مدتی نیز ستاد عملیاتی آبادان هماهنگی بین یگانها را انجام داده است و سرانجام فرمانده ژاندارمری کشور، فرماندهی اروند را تشکیل داده است و از منطقه فاو تا کیلومتر ۲۵ سلمانیه را تحت فرماندهی خود قرار می دهد.
ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران جهت بازپس گرفتن خرمشهر، شکستن محاصره آبادان و پاسکازی منطقه در مورخه ۲۰/۸/۵۹ طی صدور یک دستورالعمل مأموریتی را به فرماندهی اروند واگذار نمود.
فرماندهی اروند عملیات توکل را در ۵ مرحله طراحی کرد و در مورخه ۲۰/۱۰/۵۹ عملیات آغاز گردید. در سه راهی آبادان و کوی ذوالفقاریه با حمله یگانهای پیاده خط عرای شکسته شد و تعدادی از عراقی ها به اسارت درآمدند ولی در محورهای دیگر، موفقیتی حاصل نشد و یگانهای زرهی توانستند پیشروی قابل ملاحظه ای انجام دهند با توجه به عدم موفقیت مرحله اول، مراحل دیگر نیز انجام نگردید.


نتیجه:
- تعداد زیادی از نفرات عراقی کشته و زخمی شدند که آمار دقیقی از آنان بدست نیامد.
- ۹۰ دستگاه تانک و ۶۰ دستگاه نفربر عراقی به همراه ۵ دستگاه خودرو منهدم گردید.
- هر چند این عملیات ناموفق خاتمه یافت ولی دو ملاحظه اساسی در این رابطه قابل توجه می باشد: یکی استعداد طرفین بود که عراقیها بیش از ۱۷ گردان خود را در منطقه آماده کرده بودند در حالیکه ایران حداکثر با ۹ گردان حمله را آغاز نموده بود.
دوم با گذشت ۴ ماه از آغاز جنگ جو عمومی در داخل ایران ایجاب می کرد تا فعالیتی علیه عراق که تقریباً در تمام جبهه ها متوقف گشته بود انجام گردد. لذا انجام این عملیات اجتناب ناپذیر بود و تجربه ای جهت انجام عملیات ثامن الائمه در سال ۱۳۶۰ شد.

منبع : کتاب اطلس نبردهای ماندگار

نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی


2-بررسی اجمالی عملیاتهای سال اول-رویکرد سپاه

عملیات پل نادري

منطقه: جبهه جنوب - دزفول، غرب پل نادري
هدف: آزادسازي منطقه غرب رودخانه كرخه تا مرز
تاريخ:23/7/1359
در عمليات 23/7/1359 كه در غرب دزفول با فرماندهي نيروي زميني ارتش طراحي و اجرا شد، پيش‌بيني شده بود با نيروهاي دشمن از غرب رودخانه كرخه، مرز بين‌المللي تأمين شود و سپس با پيش‌روي به سمت حلفائيه و چزابه، عقبه نيروهاي عراقي مستقر در منطقه عمومي بستان و سوسنگرد بسته شود تا به محاصره خودي درآيند و آن منطقه نيز آزاد گردد. به عبارت ديگر، اين عمليات در صورت موفقيت مي‌توانست در سرنوشت جنگ تأثير كلي ايجاد كند، امّا ضعف در برآورد و طراحي عمليات و نيز نداشتن شناسايي كافي از زمين و دشمن به ناكامي عمليات انجاميد. در اين عمليات براي شكستن خط تدبير لازم انديشيده نشده بود؛ مانور تانك‌هاي خودي بدون حمايت نيروهاي پياده اجرا مي‌شد؛ حركت نيروهاي زرهي از كنار جاده‌اي بود كه در ديد و تير مستقيم دشمن قرار داشت، در نتيجه هنگامي كه با شروع عمليات واحدهاي زرهي به موازات جاده دهلران پيش‌روي خود را آغاز كردند، قبل از رسيدن به خط دشمن و شروع درگيري نزديك، شكار جنگ‌افزارهاي ضدتانك شدند كه بر اثر آن، عمليات متوقف شد.

عملیات نصر (هويزه)
منطقه: جبهه جنوب - اهواز - جنوب كرخه كور
هدف: آزادسازي منطقه غرب و رودخانه كارون تا مرز
تاريخ: 15/10 تا 18/10/1359
عمليات نصر (هويزه) با فرماندهي ستاد مشترك ارتش طرح‌ريزي و اجرا شد. در اين عمليات علاوه بر يگان‌هاي ارتش، سه گروهان نيروي داوطلب از سپاه پاسداران نيز حضور داشتند كه شماري از دانشجويان پيرو خط امام هم در ميان آنان بودند. طبق طرح، عمليات مي‌بايست در چند مرحله اجرا مي‌شد و اهداف آن عبارت بود از: انهدام دشمن در جنوب كرخه كور و پيش‌روي به سمت جفير؛ آزادسازي غرب كارون از جمله خرمشهر و تأمين مرز؛ عبور از مرز و تعقيب دشمن تا بصره. هرچند توان لازم براي رسيدن به اين اهداف فراهم نشده بود، ولي مرحله اول عمليات با موفقيتي چشم‌گير اجرا شد و 800 تن از نيروهاي دشمن به اسارت در آمدند. در ادامه بر اثر فشار دشمن حفظ منطقه ممكن نگرديد، لذا با عقب‌نشيني بدون برنامه، غنائم به دست آمده جا ماند و نيروهاي خط اول كه از سپاه و دانشجويان پيرو خط امام بودند به محاصره دشمن در آمدند و بسياري از آنان از جمله حسين علم‌الهدي فرمانده سپاه هويزه، به شهادت رسيدند.


عملیات توكل
منطقه: جبهه جنوب - شمال آبادان
هدف: شكست محاصره آبادان، آزادي زمين‌هاي اشغالي در شرق كارون و سپس تعقيب دشمن تا مرز شلمچه
تاريخ:20/10/1359
پس از اجراي ناموفق عمليات بزرگ 3/8/1359 در منطقه عمومي آبادان، عمليات "توكل"، با فرماندهي ستاد اروند و زير نظر ستاد مشترك ارتش طرح‌ريزي و اجرا شد. طبق طرح مقرر شده بود كه يگان‌هاي خودي در اين عمليات در چند مرحله از شمال شرقي آبادان تا مرز شلمچه پيش‌روي كنند. مرحله اول عمليات از سه محور آغاز شد: در دو محور، قواي زرهي و در يك محور، نيروهاي پياده وارد عمل شدند. در سه راهي آبادان و كوي ذوالفقاريه كه يگان‌هاي پياده تك مي‌كردند، خط نيروهاي خط نيروهاي دشمن شكسته شد و تعدادي از آن‌ها به اسارت در آمدند. ليكن نيروهاي پيروز اين محور - كه شامل يگاني از ارتش و شماري از نيروهاي سپاه، ستاد جنگ‌هاي نامنظم و فدائيان اسلام بودند - به سبب پيش‌روي نكردن دو محور ديگر، نتوانستند موقعيت خود را تثبيت كنند و به ناچار عقب‌نشيني كردند. به اين ترتيب عمليات در مرحله اول متوقف گرديد. در اين عمليات نيز ستون زرهي خودي در محور جاده ماهشهر - آبادان، قبل از آغاز درگيري هدف يگان‌هاي ضدزره عراق واقع شد و عمليات آن متوقف گرديد. با ناكامي در مرحله اول، مراحل بعدي عمليات نيز منتفي شد. اين آخرين عمليات در سطح گسترده بود و پس از آن تا عزل ابوالحسن بني‌صدر از فرماندهي كل قوا و تغيير استراتژي جنگ، عمليات بزرگي روي نداد.
 

برگرفته از کتاب اطلس جنگ ایران و عراق، فشرده نبردهای زمینی، حسن دری، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ